Tsb

Hl1

Gsb

Ssb

Usb

Rgu

Nps

ptl

मानिस पनि अरु प्राणी जस्तै यही पृथ्वीको प्राणी हो । करिव ८० लाख वर्ष अघि रामापिथेकस हुँदै अहिलेको मानिस सम्म आइपुगेको हो । विगतदेखि नै मानिसको शारीरिक वनावटमा त केही न केही परिवर्तन हुँदै आइरहेको छ । त्यो सँगसँगै मानिसले आप्mनो जीवन सहज बनाउन विभिन्न प्रविधिको विकास ग¥यो । त्यो प्रविधिलाई सहज रुपमा सञ्चालन गर्नको लागि विभिन्न मान्यताहरु पनि स्थापित गर्दै जान थाल्यो । मानिस अन्य जनावरबाट सुरक्षित हुन समूहमा आवद्ध हुन थाल्यो । जसलाई हामीले परिवार भन्ने गर्दछौं । एउटै परिवारमा सयौ जना सम्म पनि रहन थाले । परिवारको संख्या ठूलो हुँदै गएपछि त्यसको व्यवस्थापन पनि चुनौति बन्दै गयो । अर्कोतिर भौतिक रुपमा बढिरहेको समाजलाई नैतिक रुपमा अगाडि बढाउन परिवारको विकासमा उत्साह पैदा गर्न पुर्खाले गरेका कर्महरुलाई सम्मान गर्ने प्रचलन बढ्न थाल्यो । पुर्खाको सम्मान पुस्तान्तरण हुँदै जाँदा ती विभिन्न वर्ण र सम्प्रदायमा विभक्त हुन थाले यहीबाट ती विभिन्न समाज मिलेर राज्यमा रुपान्तरण हुन थाले ।
यसरी मानव समाजको विकास हुँदै गर्दा विभिन्न समस्याहरु आउन थाले । खाद्य सामाग्रीको प्रचुरता, पानीको सहज पहुँच, हावापानी राम्रो भएको ठाउँ तथा प्राकृतिक प्रकोपको कम जोखिम रहेको स्थानमा मानिसहरु स्थायी रुपमा बसोबास गर्न थाले । यस्ता स्थानमा ससाना राज्यहरु पनि स्थापना हुन थाले । यी ससाना राज्यमा पनि श्रोत संकलनका लागि युद्ध हुन थाले । श्रोतको संकलनसँगै त्यसको वितरणबाट धेरै मानिसलाई पछि लगाउन सकिने लोभले शासकहरुले साना राज्यहरुलाई हराउँदै विशाल राष्ट्रको निर्माण गर्न थाले ।
यस दौरानमा पृथ्वीका मानिसलाई बसोवासलाई सजिलो हुने तथा व्यापार व्यवसायलाई सजिलो हुने सामरिक महत्वका ठाउँहरु शक्तिशाली शासकहरुका नजरमा परे । ती भूभागहरु कव्जा गर्नको लागि ती राष्ट्रहरुले सैन्य शक्ति मजवूत बनाउँदै कव्जा गर्दै गए । वस्तु विनिमयबाट शुरु भएको हाम्रो आर्थिक व्यवस्था क्रमशः पैसामा परिणत भयो । । यो सँगै शक्तिशाली मुलुकहरुले विश्वभर नै आप्mनो दवदवा कायम गर्न तथा व्यापार व्यवसाय विस्तार गर्न कमजोर राष्टहरुको भूभाग कव्जा गरे । आप्mनो व्यापार व्यवसायको राम्रो बजार स्थापित गरे । कुनैबेला वेलायतको साम्राज्यवादको हामीले समेत सामना गर्नुपरेको थियो । हाम्रो छिमेकी मुलुक भारतले त लामो समय वेलायति साम्राज्यवादको थिचोमिचो सहनुप¥यो ।
भारतमा त्यो साम्राज्यवादको थिचोमिचोले सकारात्मक नकारात्मक दुवै प्रभाव पा¥यो । यसको सकारात्मक प्रभावको कुरा गर्दाखेरी तुलनात्मक रुपमा विश्वभर प्रभाव जमाउँदै गएको वेलायतका विकास पूर्वाधारको अवस्था राम्रो थियो । उनीहरु प्रविधिमा धेरै अगाडि बढेका थिए । व्यापार व्यवसाय गर्ने नाममा नै किन नहोस् उनीहरुले भारतमा यातायात पूर्वाधारको राम्रो विकास गरिसकेका थिए । त्यस्तै भारतीयहरु पनि वेलायतसम्म पुगेर त्यहाँका विश्वविद्यालयमा अध्ययन गर्ने पहुँच बढेको थियो । अंग्रेजी भाषाको प्रयोग भारतमा पनि भएकोले भारतीयहरुले अंग्रेजी भाषा चाडै सिके र उनीहरु पनि विश्वव्यापी राजनीतिबाट परिचित भए । आपूmहरु वृटिशको गुलाम भएको महसुस गरे । चेतनाले गर्दा एक प्रकारको राष्ट्रियताको भावना विकास भयो । यी केही सकारात्मक कुरा थिए भने केही नकारात्मक कुरा पनि थिए । विशाल भारतलाई बेलायतले छोड्ने समय पाकिस्तान र बंगलादेशलाई अलग्गै राष्ट घोषणा गरेर हिन्दु मुसलमानबीचको सम्वन्धलाई कटुतापूर्ण बनाउने प्रयास गरेको देखिन्छ । वेलायतीहरुले भारतमा व्यापार मात्र गराएनन् । उनीहरुको भाषा संस्कृति समेत भित्राइदिए । धेरै भारतीयहरु वेलायतमा समेत विभिन्न पेशा र व्यवसाय गर्न बसाइ सरे । बेलायतको आधुनिक विकासले धेरै भारतीयहरुलाई आकर्षण ग¥यो । यसले भारतीयको संस्कृतिमाथि नै प्रहार ग¥यो । पछिल्लो समय भारतीय संस्कृतिको मौलिकपन खोजी हुँदैछ । राजनीतिमा पनि धार्मिक मुद्दाको जग भएको भारतीय जनता पार्टीको राजनीतिमा उदय हुँदै आएको छ । नरेन्द्र मोदी जो धार्मिक प्रवृत्तिका छन् उनले भारतको नेतृत्व गरिरहेका छन् । त्यस्तै भारतीय संस्कृतिलाई सचेतीकरण गर्नेमा स्वामी रामदेव पनि विगत लामो समयदेखि लागिरहेका छन् । भारतमा धार्मिक मृद्धाले बेला बेलामा हिंसात्मक रुप लिए पनि अहिले देखिने गरी भारतमा धार्मिक हिंसाहरु उल्लेख्य मात्रामा भइरहेका छैनन् । तर मोदीमाथि अल्पसंख्यक मुश्लिमहरुलाई दवाएको भन्ने आरोप भने लाग्दै आएको छ ।
हिन्दु धर्म तथा पूर्वीय दर्शनको उद्गम स्थल मानिने भारतमा पाश्चात्य संस्कृतिको अतिक्रमण र त्यसको प्रतिरोधमा भारतीय जनता पार्टी अहिले राजनीतिक नेतृत्वमा शक्तिशाली देखिएको छ । पाश्चात्यकरणको पुरै इन्कार नगरे पनि वर्तमान भारत सरकारले हिन्दुहरुलाई महत्व दिदै आएको छ । भारतको आधुनिक विकासमा पाश्चात्य मुलुकको प्रविधिले ठूलै काम गरे पनि अहिले पूर्वीय सभ्यता तथा संस्कृतिको खोजी कार्य अगाडि बढ्न थालेको देखिन्छ ।
विश्वकै पूरानो संस्कृति तथा सभ्याता मानिने पूर्वीय दर्शन हजारौ वर्ष पूरानो छ । त्यो संस्कृतिको पुनःर्जागरण गर्न फेरी एकपटक भारतमा एउटा ज्वारभाटा आएको छ । यो ज्वारभाटाले पुरै विश्वरुपी समुन्द्रलाई कति तरंगित गराउने हो त्यो भने वर्तमान मोदी नेतृत्वको भारतीय जनता पार्टीको आगामी राष्ट्रिय नीतिले पार्ने प्रभावबाट स्पष्ट हुनेछ ।
पूर्वीय दर्शनको सेरोफेरो अहिले भारत वरिपरि नै घुमिरहेको छ विश्व परिप्रेक्षबाट हे¥यौ भने । तर आन्तरिक रुपमा हे¥यौ भने अंग्रेज साम्राज्यवादको मुकावला गरेर हिन्दु संस्कृति र परम्परालाई जोगाइराखेको नेपाल अहिले विश्व मानचित्रमा छायामा

पर्न थालेको छ । पूर्वीय दर्शनको नेतृत्व हामीले गर्न सक्ने थियौं । हामी त्यतातिर ध्यान दिन सकेनौ । पशुपतिनाथ, मुक्तिनाथ जस्ता हिन्दु धार्मिक ग्रन्थ मात्र होइन गौतम वुद्धको जन्मस्थल समेत हाम्रै भूमी हो । त्यो भूमीलाई हामीले दर्शनको भण्डारको रुपमा जसरी सोधखोज र विकास गर्न सक्ने थियौ त्यो बाट हामी चुकिसकेका छौं । हामी भौतिक रुपमा अंग्रेजको साम्राज्य नभए पनि आज पाश्चात्य संस्कृति तथा विकासलाई सर्वेसर्वा ठान्न थाल्यौ । त्यहीको विकास मोडेललाई अन्धाधुन्ध रुपमा आत्मसात ग¥यौं । आप्mना परिवारका सदस्य तथा सन्तती पश्चिमा मुलुकमा बसोवास गरेकोमा गर्व ठान्न थाल्यौ । हामी मानसिक रुपमा पश्चिमा संस्कृतिको दास हुँदै जान थाल्यौ ।
संस्कृति, धर्म जस्ता कुराहरु समाजबाट जति नै निखारिए पनि केही न केही ढोंग हुने गर्दछन् । त्यस्ता ढोंग तथा अन्धविश्वास पनि हुन्छ । पूर्वीय संस्कृतिमा मात्र होइन पश्चिमी संस्कृतिमा पनि त्यसो हुने गर्दछ । त्यस्ता ढोंगहरुलाई समय सापेक्ष रुपमा परिमार्जित गर्दै अधिकांश मानिसको स्वीकार्यता बढाउनु त्यो संस्कृतिको नेतृत्वकर्ताकोे मुख्य काम हो । त्यस क्रममा कहि कतै पूर्वीय दर्शनका नेतृत्वकर्ताहरु चुकेको हुन सक्छ । तर त्यही चुकेको कुरालाई नै आधार बनाएर पुरै संस्कृति परम्परा तथा धर्मलाई आत्मसात गर्न नसक्नु हाम्रो कमजोर पक्ष हो । कथित विकसित भनिने पश्चिमा मुलुकहरुले अहिले हाम्रो पूर्वीय दर्शनको अध्ययन गरेका छन् । त्यसमा भएका राम्रा पक्षलाई अवलम्वन गर्न थालेका छन् भने हामीले हाम्रो परम्परागत सस्कृतिलाई किन अवलम्वन नगर्ने ?
पछिल्लो समय कोरोना भाइरसको प्रकोप बढेसँगै पूर्वीय संस्कृतिमा प्रचलित नमस्कार अहिले विश्वव्यापी बन्दै गइरहेको छ । हाम्रा पुर्खाहरुले चलाएको आदर सम्मानको प्रतिक नमस्कारले सरुवा रोगको संक्रमण कम गर्न खेल्ने भूमिकालाई लिएर अहिले चर्चाको विषय समेत बनेको छ । हाम्रा संस्कृति विकास क्रममा मान्छेले प्राचीनकालमा भोगेका भोगाइहरुबाट पाठ सिक्दै नयाँ मान्यता स्थापित गर्ने हो । मान्छेले यी मान्यताहरुलाई धार्मिक सांस्कृतिक रुप मात्र दिएको हो । पुर्खाको परम्पराको विश्वास र समाज विकासको कसीमा आपूmलाई उभ्याउँदै व्यक्ति समाजको सामुहिकतालाई स्वीकारेको हो ।
अहिले मानिसलाई प्रविधिले जितेको छ । मानिस प्रविधिमा अभ्यस्त भएको छ । प्रविधिमा अभ्यस्त भइरहदा मानिसले भुलेको एउटा पाटो भनेको आप्mनो मौलिक परम्परा र संस्कृति छ । जुन परम्पराले मानिसको अध्यात्म तथा मनोविज्ञानलाई थप उत्प्रेरित गर्दछ । त्यो पाटो मानिसले भुल्दै जाँदा व्यक्ति अहिले समाजबाट छुटिएको जस्तो देखिन थालेको छ । व्यक्ति जव सामाजिक मूल्य मान्यताबाट आपूmलाई स्वतन्त्र भएको महसुस केही समय त गर्न सक्ला तर त्यसको दीर्घकालीन असर बढ्ता हुन्छ । आधुनिक भनिने समाजहरुमा अहिले खुशी हराउँदै जान थालेको छ । कुण्ठा, आवेग, निराशा, सधैको मानसिक दौडधुप जस्ता कारणले मानिस एउटा मेशिन जस्तै बन्न पुगेको छ । कुनै कमाण्डरको कमाण्डले काम गरे जस्तै । उसको दैनिकी मेशिनको जस्तै बनेको छ । मानौ उसको मन नियन्त्रित भएको छ । मानिसभित्रको माया करुणा आडम्वरी बन्दैछन् । हामीले कल्पना गरेको आधुनिक विकास त्यस्तै छ । पश्चिमा विकास त्यस्तै छ, हामी त्यस्तैमा अभ्यस्त हुँदैछौं । त्यस्तै विकासलाई हामी आत्मसात गर्दैछौ । यो गति यसरी अगाडि बढ्दै छ कि त्यो गतिलाई कम गर्ने प्रयास त्यति प्रभावकारी छैनन् । केही समयदेखि अगाडि बढेको कोरोना भाइरसको प्रकोपले पूर्वीय संस्कृतिको महत्व केही हदसम्म भएपनि उजागर गरेको छ ।