Ssb

Hl1

Tsb

Usb

Gsb

Nps

ptl

Rgu

गणेश आचार्य / मान्छेले प्राकृतिक रुपमा धेरै कुराहरु लिएर आएको छ । कसैले त्यसलाइ पहिचान गरेको छ भने कसैले पहिचान गर्न सकेको छैन । मान्छेमा क्रान्तिकारी बिरता पनि हुन्छ र कुनै कुरामा अन्ध समर्थक पनि हुन्छ । क्रान्तिकारी बिरता योजना र बिचारका आधारमा हुन्छ भने अन्ध समर्थन भनेको एक प्रकारको अलौकिकता र डर को परिणाम हो ।

यसलाइ प्राकृतिक र दार्सनिक रुपमा बुझ्न जरुरी हुन्छ । ऐतिहासिक रुपमा हेर्दा मानव समाज सधैं शक्तिशाली व्यक्तिप्रति आकर्षित रहँदै आएको छ । दर्शनले यसलाई वीर पुजक प्रवृत्ति भन्छ । मानिस आफू कमजोर ठान्ने र आफ्नो कमजोरीलाई असाधारण शक्ति भएका व्यक्तिमा प्रक्षेपण गर्ने प्रवृत्ति राख्दछ । यस प्रवृत्तिले मानिसलाई भय र श्रद्धा दुबै अनुभव गराउँछ । प्राचीन कालदेखि आधुनिक समाजसम्म, मानिसले शक्तिशाली व्यक्तिलाई केवल सम्मान मात्र होइन, कहिलेकाहीँ दैवी शक्ति वा अविनाशी शक्ति भएको ठान्दै पूजा गरेको पाइन्छ । तिनै ब्यक्तिलाइ भगवान भनेर पुज्ने गरेका दृस्टान्त हाम्रा सामु धेरै छ्न ।

यसको प्रतीक नेपालमा “अग्लो बाघ” को रुपमा स्थापित छ ।सामाजिक चेतनामा कुनै व्यक्ति, समूह वा शक्ति भयंकर देखियो भने डर लाग्छ, तर त्यही डरसँगै श्रद्धा पनि उत्पन्न हुन्छ। मानिस त्यसको करिश्मा र शक्ति देखेर मोहित हुन्छ । बाघ भय र शक्ति दुवैको प्रतीक हो। यसै “अग्लो बाघ”लाई मानवीय समाजमा शक्ति, साहस र करिश्माको प्रतीक मानेर पूजा गर्ने प्रवृत्ति वीर पुजकता हो।

मानव समाजमा मानिस कसरी शक्तिपुजक हुन्छ? यसको मूल कारण उसको डर, असुरक्षा र व्यक्तिगत कमजोरीमा छ । जब मानिस आफ्नो अस्तित्वमा असहाय महसुस गर्छ, तब ऊ बाहिरी शक्ति खोज्छ । यो शक्ति कहिलेकाहीँ व्यक्तिमा, कहिलेकाहीँ संस्थामा र कहिलेकाहीँ प्रतीकात्मक देवता वा नेता रूपी बाघमा देखा पर्छ । मानिस आफ्नो सामूहिक शक्ति बिर्सेर बाहिरको करिश्मामा भरोसा गर्छ । यही मानसिक संरचना वीर पुजक प्रवृत्तिको आधार हो।

वीर पुजक प्रवृत्ति केवल पुरुषमा मात्र होइन, महिलामा अझ तीव्र देखिन्छ। मनोवैज्ञानिक दृष्टिले, महिलाले जीवनमा सुरक्षा र स्थिरताको खोजी बढी गर्छन् । सामाजिक संरचनाले पनि यसलाई प्रोत्साहित गर्छ । पुरुष शक्तिशाली, निडर र निर्णायक देखिएमा महिलामा सहज रूपमा आकर्षण उत्पन्न हुन्छ । यही कारणले कहिलेकाहीँ समाजमा नैतिक दृष्टिले कमजोर, “ट्यापे” वा “गुण्डा” छवि भएका व्यक्तिहरूको पछि पनि राम्रा–राम्रा महिलाहरू तानिन्छन् । शक्ति र करिश्मा प्रति आकर्षणले, महिलामा अन्ध समर्थन उत्पन्न गर्छ । यो समर्थन केवल व्यक्तिगत आकर्षणमा सीमित रहन्छ; विचारधारा, नीति वा दीर्घकालीन दृष्टि प्राय सहायक हुन्छ ।

इतिहासले यो प्रवृत्तिको परिणाम प्रष्ट देखाएको छ । जर्मनीमा हिटलरको उदय महिलामाझ अत्यधिक लोकप्रियताको कारण थियो । महिलाहरूले उनलाई राष्ट्रको उद्धारकर्ता र असाधारण नेता ठाने । यही अन्ध समर्थनले आलोचनात्मक चेतना कमजोर बनायो, र जर्मनी द्वितीय विश्वयुद्धको विनाशमा फस्यो । इटलीमा मुसोलिनी, भारतमा इन्दिरा गान्धीको आपतकालीन लोकप्रियता, अमेरिकामा डोनाल्ड ट्रम्पको राष्ट्रवादी करिश्मा—यी सबै अन्ध समर्थनका उदाहरण हुन्। यसले समाजलाई अस्थायी उत्साह त दियो तर दीर्घकालीन संकट र विभाजन ल्यायो ।

वीर पुजक प्रवृत्ति सधैं विनाश मात्र ल्याउँदैन । जब यो प्रवृत्ति वैचारिक क्रान्तिकारी नेतृत्वसँग जोडिन्छ, त्यसले समाजलाई नयाँ दिशा दिन पनि सक्छ । लेनिनको अक्टोबर क्रान्ति व्यक्तिगत करिश्मामा आधारित थिएन; यो वैज्ञानिक समाजवादको मार्गनिर्देशनमा आधारित थियो । लाखौँ मजदुर र किसानहरूले उनको नेतृत्वमा सामूहिक चेतनाका साथ क्रान्ति गरे । यो समर्थन व्यक्तिगत करिश्मामा आधारित थिएन, विचारधारामा आधारित थियो । त्यसैले सो क्रान्तिले पूँजीवादलाई चुनौती दिँदै समाजमा नयाँ युगको सुरुवात गर्‍यो।

स्टालिनको नेतृत्वमा सोभियत संघले सामाजिक संरचना परिवर्तन गर्न सफल भयो। उनका प्रयासहरू केवल व्यक्तित्वको करिश्मामा निर्भर थिएन; उनले समाजवादी विचारधारालाई केन्द्रबिन्दु बनाएर आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक रूपान्तरण गराए । विश्व फासीवादविरुद्ध सोभियत संघको संघर्षमा जनताको पूर्ण समर्पण, विचारधारात्मक चेतनामा आधारित थियो। यसले देखाउँछ कि वीरता र अन्ध समर्थन बीचको फरक केवल व्यक्तित्वको आकर्षणमा होइन, विचारधारात्मक चेतनामा पनि निर्भर गर्छ ।

माओको नेतृत्वमा चीनका किसानहरूले सामन्तवाद र साम्राज्यवादविरुद्ध लडाइँमा लागे । माओको करिश्मा मात्र होइन, उनका विचार र सामाजिक न्यायका सिद्धान्तले जनतालाई प्रेरित गर्‍यो । जनताको क्रान्तिकारी वीरता अन्ध भक्तिमा आधारित थिएन; त्यो सामूहिक चेतना, वर्ग संघर्ष र क्रान्तिकारी उद्देश्यमा आधारित थियो । यही कारणले चीनमा सामाजिक रूपान्तरण सम्भव भयो । यी अन्तर्राष्ट्रिय उदाहरणहरूले प्रमाणित गर्छन्—वीर पुजकता व्यक्तिगत करिश्मामा मात्र सीमित रह्यो भने विनाश ल्याउँछ; तर विचारधारामा आधारित भएमा, त्यो समाजलाई रूपान्तरण गर्न सक्छ ।

नेपालमा पनि यो प्रवृत्ति स्पष्ट देखिन्छ । नेपाली समाजमा नेता र जनताबीचको सम्बन्ध केवल व्यक्तिपूजामा सीमित छैन । तर पछिल्लो समय चितवनमा रबि लामिछानेप्रति महिलामाझ देखिएको उत्साह र समर्थन विशेष गरी भावनात्मक र अन्ध समर्थनको उदाहरण बनेको छ। कतिपय महिलाहरू खुलेरै भन्छन् कि उनीहरू “रबिका लागि गोपिनी बन्न तयार” छन् । यसमा केवल राजनीतिक मूल्यांकन, नीति वा दीर्घकालीन दृष्टिकोणको आधार छैन; बरु वीर पुजक मानसिकता, करिश्मा र व्यक्तिगत आकर्षण प्रधान छ ।

यो समर्थनलाई केवल नकारात्मक मात्र ठान्नु उपयुक्त हुँदैन । यसले देखाउँछ कि नेपाली समाजमा पुराना दलहरूबाट वितृष्णा बढिरहेको छ र नयाँ नेतृत्वको खोजी भइरहेको छ। मानिसहरू नवीनताप्रति आकांक्षित छन् । तर समस्या तब उत्पन्न हुन्छ जब यो उत्साह विचार र नीति भन्दा व्यक्तिगत आकर्षणमा सीमित रहन्छ । अन्ध समर्थनले लोकतान्त्रिक प्रक्रियामा अस्थिरता ल्याउछ । आलोचनात्मक चेतना कमजोर भएको समाजमा, व्यक्तिगत करिश्मा मात्र आधार भएर उठेका नेताले दीर्घकालीन सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सक्दैनन् । ज्वलन्त उदाहरण के हो भने सहकारी ठगि मुद्दामा रबिलाइ अदालतले छोडदा न्याय मरेको छैन भनेर रमाउछ्न । थुन्ने आदेश गर्दा प्रतिसोध भयो भन्छ्न । प्रतिसोध भयो मात्र हैन अदालतमा अनुसन्धानमा भएको मान्छेको पक्षमा नारा जुलुस , हस्ताक्षर र आन्दोलन समेत गर्छ्न । यो नै खतरनाक बिर पुजक प्रवृत्ति हो । यसलाइ दर्सनशास्त्रले स्वाभाविक मान्दछ । तर यसको परिणाम भयानक खतरनाक हुन्छ ।

इतिहासले प्रमाणित गरेको छ कि अन्ध समर्थनले “अग्लो बाघ”लाई पूजा त गर्छ, तर अन्ततः त्यो बाघले समाजलाई खाने खतरा रहन्छ । जबकि सचेत क्रान्तिकारी वीरताको पूजा भयो भने, त्यही बाघ समाजको रक्षक बन्न सक्छ । नेपाली समाजले आज यही पाटो बुझ्न जरुरी छ । वीर पुजक प्रवृत्तिलाई विचार, चेतना र सामाजिक जिम्मेवारीसँग जोड्न सकियो भने मात्र देशको राजनीतिक र सामाजिक भविष्य सुरक्षित रहन्छ ।

नेपालमा रास्वपा र रवि लामिछानेको उदयले पुराना दलप्रतिको वितृष्णा र जनताको आक्रोशलाई अवसर प्रदान गर्यो। तर यो आक्रोश वैचारिक दृष्टिले कम विकसित छ । रविको नेतृत्व भावनात्मक, करिश्मामुखी र व्यक्तिगत आकर्षणमा केन्द्रित छ; नीति र दीर्घकालीन दृष्टिकोण कमजोर छ। यसले देखाउँछ कि विचारहीन आक्रोशले कुनै दीर्घकालीन राजनीतिक रूपान्तरण गर्न सक्दैन । दार्शनिक दृष्टिले हेर्दा, यो प्रवृत्ति केवल व्यक्तित्वको कमजोरी होइन, जनताको सामूहिक चेतनाको कमजोरी हो । हामी जब सामूहिक चेतनामा विश्वास गर्छौं, तब बाहिरी शक्ति आवश्यक हुँदैन। अग्लो बाघ केवल हाम्रो कल्पना हो; वास्तविक शक्ति हाम्रो संगठन, श्रम र विचारमा छ ।

अन्तत प्रश्न यहीँ छ हामी कस्तो जनता बन्ने? भीड भएर वीरको पूजा गर्ने जनता, कि विचारवान भएर आफ्नै शक्ति चिनेको जनता ? जब हामी आफ्नै सामूहिक चेतनाको बलमा उठ्छौं, तब इतिहास बनाउने हात हाम्रै हुन्छ, भविष्य लेख्ने कलम हाम्रै हुन्छ । बाकि सबै कुरा हाम्रै काधमा निर्भर छ ।